Jadwiga i Tomasz Motuk

Opowieść o GŁĘBOKIM BRODZIE

Głęboki Bród to wieś położona w województwie podlaskim, w powiecie sejneńskim, w gminie Giby. W latach 1975–1998 administracyjnie należała do województwa suwalskiego. Przebiega przez nią droga krajowa nr 16. Wieś jest znana z pięknych krajobrazów, lasów Puszczy Augustowskiej i rzeki Czarnej Hańczy (spływy kajakowe), która rozdziela Głęboki Bród i Frącki. W grudniu 1812 roku przez Głęboki Bród przejeżdżał cesarz francuski Napoleon Bonaparte, podczas ucieczki po klęsce w czasie wyprawy na Moskwę. Do 1989 roku mieściła się tu składnica kolejki wąskotorowej zbudowanej w czasie i wojny światowej przez Niemców, którą transportowano drewno do tartaku w Płocicznie. Znajdowała się tu tez binduga do spławiania drewna rzeką Czarną Hańczą w kierunku Kanału Augustowskiego i tartaku w Augustowie. W okresie PRL w Głębokim Brodzie działał Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny oraz Gromadzka Rada Narodowa. Po II wojnie światowej sołtysami wsi byli: Józef Motuk, Kazimierz Dzimitrowicz, Aleksander Myszczyński, Tadeusz Motuk, Bogdan Myszczyński. Jesienią 1961 roku wieś została zelektryfikowana. Było to duże wydarzenie dla mieszkańców. Ich życie stało się łatwiejsze. Starsi nie mogli w to uwierzyć. Na pytanie ,,Babciu, to teraz cieszycie się, że jest światło i można w radiu wysłuchać wiadomości? Starsza pani udzieliła takiej odpowiedzi: No wsadzili kogoś za szafę i tak siedzi i dziwaczy”. W miejscowości funkcjonuje Nadleśnictwo Głęboki Bród. Znajduje się tu kaplica pod wezwaniem św. Maksymiliana Kolbe.

Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny w Głębokim Brodzie działał od 1957 roku. Mieścił się w prywatnym domu Władysława Motuka. Urząd podlegał Powiatowemu Zarządowi Łączności w Suwałkach. Zatrudnionych było trzech pracowników ,,doręczycieli” i naczelnik. Pierwszym naczelnikiem był Henryk Selwocki, a później: Regina Miszkiel, Wanda Moroz, Jadwiga Sztabińska i Eugenia Kardel. Listonoszami byli: Roman Siwicki, Władysław Motuk, Józef Myszczyński, Mieczysław Czokajło, Janusz Motuk. W wyniku pożaru domu Władysława Motuka (uderzenie pioruna) w 1975 roku urząd został przeniesiony do murowanego domu Tadeusza Motuka. Urząd istniał do 2001 roku. Placówka została zlikwidowana, a pocztę przeniesiono do Gib. Praca listonoszy była wymagająca. Każdego dnia doręczyciel musiał pokonać odległość około 30 km, pieszo, rowerem, a z czasem motocyklem. Władysław Motuk, wieloletni listonosz, znany m.in. z filmu „Biały walc nad Czarną Hańczą” wspominał: „Zimy były takie ciężkie, że trzeba było chodzić piechotą, a mróz do minus 30 stopni”.

Gromadzka Rada Narodowa w Głębokim Brodzie działała od 1954 roku. Była najniższym organem administracji państwowej, obejmowała tereny kilku wsi: Macharce, Podmacharce, Mołowiste, Serski Las, Strzelcowizna, Okółek, Dworczysko, Tartaczysko, Frącki, Głęboki Bród, Gulbin, Sarnetki. Urząd znajdował się w prywatnym domu przewodniczącego rady Henryka Myszczyńskiego. Pod koniec lat 60. Gromadzką Radę Narodową przeniesiono do nowo wybudowanego budynku, w którym mieściła się też gminna świetlica, sklepik, działało Koło Gospodyń Wiejskich. Gromadzka Rada Narodowa działała do 1971 roku, a od stycznia 1973 roku zadania rady realizowała gmina w Gibach.

W dawnym budynku Gromadzkiej Rady Narodowej obecnie mieści się Kaplica pod wezwaniem św. Maksymiliana Kolbe. Kaplica podlega parafii pod wezwaniem Świętej Rodziny w Karolinie. W niedziele i dni powszednie odprawiane są w niej msze święte oraz nabożeństwa majowe, październikowe, Droga Krzyżowa. Wyświęcenie kaplicy odbyło się 28 października 1995 roku, kiedy proboszczem parafii był ksiądz Tadeusz Antonowicz. Jak wspomina wchodzący w skład Komitet Budowy Kaplicy Tadeusz Motuk, ówczesny sołtys Głębokiego Brodu, aby mogła powstać kaplica potrzebna była zgoda mieszkańców Głębokiego Brodu, Frącek i Tartaczyska. Dlatego osobiście odwiedzał każdy dom, zbierając podpisy i składki przeznaczone na przebudowę. Komitet powstał w 1993 roku, tworzyli go: Tadeusz Motuk, Czyżyński Stanisław (skarbnik), Sztabiński Ryszard, Sztabiński Dariusz, Bykowski Bronisław, Bykowski Lech, Stanisław Motuk. Mieszkańcy Głębokiego Brodu, Frącek i Tartaczyska w czynie społecznym pomagali w przebudowie. Wsparcia finansowego udzieliło Nadleśnictwo Głęboki Bród (Nadleśniczym był Józef Miszkiel) i Urząd Gminy w Gibach.

Nadleśnictwo Głęboki Bród składa się z jednego obrębu leśnego o nazwie Głęboki Bród podzielonego na sześć leśnictw: Chylinki, Monkinie, Ostęp, Gulbin, Pogorzelec, Wierśnie oraz Gospodarstwo Szkółkarskie. W okresie międzywojennym lasy obecnego Nadleśnictwa należały do Nadleśnictw Krasnopol i Pomorze. Pierwsze, prowizoryczne urządzanie rozpoczęto w 1921 roku. Definitywne Nadleśnictwo Krasnopol zorganizowano w latach 1931–1932. Po II wojnie światowej, do 1953 roku lasy obecnego Nadleśnictwa Głęboki Bród wchodziły w skład Nadleśnictw Krasne i Sejny. W latach 1952–1953 podzielono dotychczasowe Nadleśnictwa Krasnopol i Sejny na cztery mniejsze: Maćkowa Ruda, Głęboki Bród, Pomorze i Czarna Hańcza. W roku 1962 miał miejsce pożar, który poważnie uszkodził drzewostany. Decyzją z 1972 roku lasy Nadleśnictwa Głęboki Bród i Maćkowa Ruda połączono w jedną jednostkę administracyjną pod nazwa Nadleśnictwo Głęboki Bród. Kolejna zmiana nastąpiła w 1989 roku, wówczas przekazano część gruntów do utworzonego Wigierskiego Parku Narodowego. Mieszkańcy korzystają z dobrodziejstwa Puszczy Augustowskiej. Las służy jako miejsce pracy i odpoczynku. Dostarcza drewna, latem zbierane są maliny, poziomki, czarne jagody. Jesienią można znaleźć mnóstwo grzybów. Na terenie nadleśnictwa znajdują się ścieżki edukacyjne „Tropem wilka” i „Zielona Klasa”, dzięki którym dzieci i młodzież uczą się kontaktu z przyrodą, właściwego zachowania w lesie i troski o piękno małej ojczyzny.

O moście na Czarnej Hańczy łączącym Głęboki Bród i Frącki. Przed II wojną światową wybudowano nowy most na Hańczy. Stary, który był w złym stanie pozostał kilkanaście metrów dalej. Jak wspomina Tadeusz Motuk, po 17 września 1939 roku nowy most został spalony, w obawie przed wkraczającymi wojskami sowieckimi. Okazało się to niepotrzebne, gdyż radzieckie czołgi przejechały przez rzekę. Po agresji III Rzeszy na ZSRR Niemcy zbudowali nowy drewniany most, który częściowo zniszczyli w 1944 roku czasie odwrotu przez zbliżająca się Armią Czerwoną. Po zajęciu Głębokiego Brodu Rosjanie naprawili uszkodzony most. W latach 1954–1955 zbudowano murowany most, który istnieje do dziś.

Andrzej Gryguć

ZARYS DZIEJÓW OSADNICTWA  W GMINIE GIBY
(do końca XVIII wieku)

Gmina Giby stanowi obecnie południową część powiatu sejneńskiego, który wchodzi w skład województwa podlaskiego. Liczy nieco ponad 3 tysiące mieszkańców i obejmuje obszar o łącznej powierzchni prawie 324 kilometry kwadratowe, pod względem geograficznym stanowi fragment Pojezierza Litewskiego. 76% powierzchni gminy zajmują lasy (Puszcza Augustowska), 18% użytki rolne, a 6% rzeki, jeziora oraz bagna. Krajobraz gminy, podobnie jak i całej Suwalszczyzny ukształtowało zlodowacenie bałtyckie oraz epoka polodowcowa. Bardzo urozmaicona, pełna kontrastów rzeźba terenu w połączeniu z dość surowym klimatem o cechach kontynentalnych miała decydujący wpływ na historię osadnictwa tych ziem. W okresie wczesnego średniowiecza mieszkali tutaj Jaćwingowie, a po ich zniszczeniu przez Polaków i Krzyżaków ziemie te weszły na początku XV wieku w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL). W okresie I Rzeczypospolitej, w latach 1569–1795 stanowiły fragment powiatu grodzieńskiego przynależnego do województwa trockiego, wchodzącego w skład wspomnianego WKL.

Początki osadnictwa na współczesnej Suwalszczyźnie, tym samym na terenie gminy Giby sięgają okresu neolitu. We wsi Posejnele, w zakolu rzeki Marychy na szczycie morenowego wzgórza zachowały się pozostałości grodziska jaćwieskiego z okresu X–XIII wieku. Osada powstała na reliktach osadnictwa z wczesnej epoki żelaza. W okresie wędrówek ludów (V–VI wieku) ziemie te zajęły plemiona jaćwieskie, które z czasem wytworzyły wspólnotę państwową. Wymienione grodzisko w Posejnelach zwane Górą Zamkową pełniło rolę lokalnego centrum administracyjno-gospodarczego. Na szczycie wzgórza znajdował się otoczony masywnymi wałami majdan o wymiarach ok. 18 x 16 x 15 metrów, zaś od strony południowej znajdowało się ufortyfikowane podgrodzie. Rozbici w końcu XIII stulecia przez Krzyżaków Jaćwingowie zostali częściowo przesiedleni na Sambię, a nieliczni, którzy ocaleli ukrywali się w bezkresnych puszczach i mokradłach ciągnących się od Wielkich Jezior Mazurskich po rzekę Niemen. Na blisko 150 lat osadnictwo zamarło, a ziemie te stały się terenem spornym w walkach krzyżacko-litewskich. Kronikarze Zakonu opisując trasy najazdów na Litwę wymieniają min. rzeki Ancza (Czarna Hańcza), Sejna i Maro (Marycha) oraz jezioro Mare (Pomorze) położone na terenie obecnej gminy Giby.

27 września 1422 roku Zakon Krzyżacki został zmuszony do zawarcia pokoju z WKL, a zawarty wówczas traktat nad jeziorem Melno (Mełno) wyznaczył granicę, która przetrwała do końca istnienia państwa polsko-litewskiego. Cała współczesna Suwalszczyzna znalazła się w WKL, w województwie trockim. Zachowały się informacje, że przez opisywane ziemie biegła „droga przełomska”. Jej początek wyznaczał Przełom położony nad Niemnem, dalej kierowała się na most Kortowicze na rzece Hańczy, następnie przechodziła przez rzekę Szlamicę, obok „Błota Mszanego”, przy jeziorze Heret (Gieret), przez Most Postaw (Wysoki Most) do jeziora Wigry, gdzie łączyła się z Wielką Drogą Okmińską (późniejszy trakt z Grodna do Przerośli i na teren Zakonu Krzyżackiego). Od końca XIV wieku po połowę XVI wieku tereny puszczańskie były przedmiotem jedynie okresowej gospodarki leśno-łowieckiej. Znad niemeńskich wsi i okolic Grodna przybywali tutaj bartnicy, bobrownicy, rybacy i osocznicy pilnujący ostępów ze zwierzyną łowną oraz na rozkaz łowczego organizujący wielkoksiążęce łowy. O łowach po świętach Bożego Narodzenia króla Władysława Jagiełły nad jeziorem Wingri (Wigry) pisze pod rokiem 1418 i 1422 Jan Długosz. Przełom XV i XVI stulecia przynosi informacje wchodach puszczańskich na terenie Puszczy Perstuńskiej i Przełomskiej, min. do Michała Wołłowicza należała sianożęć nad jeziorem Brożane, sianożęć daniłowska i barcie; do Sopoćków barcie koło jeziora Serwy i Tobołowa; do Micutów ze Świacka sianożęci i 7 kop barci nad jeziorami: Płaskie, Jurkowo, Głuche i Pogorzelec; do Makarewiczów sianożęci w uroczysku Małowiste; do osoczników przełomskich sianożęci nad rzeką Ańczą (okolice Okółka i Dworczyska). Z tego okresu pochodzi również podział Puszczy Grodzieńskiej, z której wydzielono Puszczę Merecką, Przełomską i Perstuńską, Granica północna Puszczy Perstuńskiej biegła wzdłuż rzeki Czarnej Hańczy, od ujścia rzeki Marychy po jezioro Wigry i dalej drogą okmińską. Tym samym praktycznie cała współczesna gmina Giby stała się częścią Puszczy Przełomskiej.

Połowa XVI wieku zapoczątkowała rozwój stałego osadnictwa. Najszybciej kolonizowano okolice Berżnik. Już w 1524 roku wymienia się dwór Berżniki, następnie powstają pojedyńcze służby (gospodarstwa) w Puszczy Berżnickiej, do linii rzeka Moricha, jezioro Mare, rzeka Sejna. W 1546 roku dobra berżnickie przechodzą w posiadanie królowej Bony, która przeprowadza w nich reformę włóczną. Polega ona na skomasowaniu pojedynczych służb i gruntów im przynależnych, wytyczeniu wsi (ulicówek), wprowadzeniu trójpolówki oraz jednolitych danin, w tym pieniężnych na rzecz władcy. Na terenie folwarku Berżniki do 1561 roku powstało 10 wsi, min. Bierżyłowce – 36 gospodarzy na 24 włókach (1 włóka gruntu liczyła od 30 do 36 morgów – ok. 17–19 ha); Ilgi – wydzielono 7 włók gruntu, ale nie zasiedlono (nad jez. Ilgis – nie istnieje); Liszkowo – 35 gospodarzy 24 włókach (ujście rzeki Pilwi do jez. Ilgis – nie istnieje); Łympia (Wigrańce) – 23 gospodarzy na 15 włókach. Pomorzany (Kukle) – 14 gospodarzy na 10 włókach i Sejna (Posejnele) – 34 gospodarzy na 20 włókach obecnie należą do gminy Giby. We wsi Liszkowo mieszkał młynarz, rybak i kowal, również w Wigrańcach był młynarz i rybak. Leżąca w pobliżu wieś Olszanka (gmina Sejny) była zasiedlona przez 3 strzelców, do których później dodano 2 osoczników. Jej zadaniem było strzec biegnącej tutaj granicy Puszczy Perstuńskiej i Przełomskiej oraz pilnować przed jej samowolnym zasiedlaniem.

Z 1568 roku mamy informację o osadzie Pomorze w pobliżu jeziora Heret, prawdopodobnie są to początki późniejszego dworu Pomorze – siedziby leśniczego przełomskiego. W latach 70. lub 80. XVI wieku należy szukać genezy wsi Heret (Giby), bowiem król Stefan Batory w 1594 roku upominał dwukrotnie właściciela dóbr Sejny, leśniczego przełomskiego Jerzego Grodzińskiego, aby „nie pędził poddanych z Heretu na stróżę i podwody do swego dworu Sejny”. Mieszkający tutaj osocznicy strzegli południowej granicy Puszczy Przełomskiej, od jeziora Wigry i rzeki Pawłówki po jezioro Krzywe i do rzeki Marychy. Na terenie tzw. objazdu świackiego, późniejszej kwatery pomorskiej znajdowało się 17 „ostępów zwierzynnych”, w tym co najmniej 10 na obszarze obecnej gminy Giby: Pohoreły (Pogorzelec, Karolin, Pokrowsk, Jeziorki), Studzieniczne (Studziany Las), Przewrocie i Przewrocie Drugie (lasy nad Czarną Hańczą koło Gremzdówki), Wilkokuk (Wiłkokuk), Brzozany (nad jez. Brożane), Morycha (okolice Budwiecia i Stanowiska), Giedzi (okolice leśniczówki Giedż), Jałowy Róg (koło Rygola), Muły (jezioro i wieś Muły) i nie zlokalizowane Horodiszce, Wierzch Błota, Pohany oraz Brzozowe. Wcześniejsze rewizje puszcz wymieniają jeszcze ostęp Krasny (wieś Krasne). Spis wsi osockich z 1639 oraz z 1645 roku wymienia we wsi Heret 37 gospodarzy na 20 włókach, z tego 21 osoczników posiadających 11 włók ziemi na służbie osoczniczej. We wsi była karczma, młyn, a przy nim ruda. Z 1645 roku posiadamy opis dworu Pomorze: były 2 stare, drewniane domy mieszkalne, dom kuchenny, browar ze słodownią, łaźnia i stajnia otoczone palisadą z dylów, wzmocnione okrągłą basztą pokrytą gontami. Obok były: spichlerz, piekarnia, stodoła, 3 obory, 2 chlewki dla świń i domek oborowej. W pobliżu dworu osiedlono do pracy na nim 4 ogrodników, a chłopi z 6 wsi: Daniłowce, Sumowo, Łopuchowo, Łejmele, Białowiersny (Białowierśnie) i Zelwa byli obciążeni pańszczyzną na rzecz tegoż dworu. Łącznie było to 72 gospodarzy osiadłych na 32,5 włókach. Zachowała się także wzmianka o tartaku nad Ańczą między Krzywem a Wysokim Mostem. Historyk Jerzy Wiśniewski wiąże to z początkami wsi Tartaczysko.

Początek drugiej połowy XVII wieku przyniósł pasmo nieszczęść – powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki, najazd moskiewski, późniejsze wojny z Turcją. Wojnom towarzyszyły zniszczenia, gwałty i morowe powietrze. W efekcie na opisywanym terenie liczba ludności zmniejszyła się o połowę, a ilość opuszczonych gospodarstw sięgała 60%. Przykładowo wieś Zelwa liczyła w 1645 roku 7 włók i 10 gospodarzy, a w 1668 roku 2,5 włóki i 4 gospodarzy. Daniłowce w 1645 roku 12 włók i 17 gospodarzy, a w 1668 roku 1 włókę i 4 gospodarzy. Wieś Liszkowo przestała istnieć. Przybyła niewielka osada Kiecie obok Zelwy założona przez trzech bartników przybyłych przed 1679 rokiem z Puszczy Berżnickiej. Jednocześnie nastąpiło nasilenie eksploatacji bogactw puszczańskich. Z 1668 roku pochodzi informacja o Rudzie Mikaszewskiej (początki wsi Mikaszówka), Rudzie na Wierśnionce (początki wsi Frącki). Pod koniec XVII stulecia działała Ruda Strzelca (Liwskiego), która dała początki wsi Strzelcowizna. Była to, obok Rudy Sajenko największa osada przemysłowa o rocznym dochodzie 200 zł (dla porównania najmniejsza Ruda Frącka przynosiła rocznie 88 zł dochodu). Z 1690 roku pochodzą informacje o smolarniach: Jeziorki, Morycha-Kodzie, Krasne, Krzywe i Wiłkokuk. Okres wojny północnej (1699–1721) przyniósł ogromne zniszczenia, a morowe powietrze spowodowało olbrzymie straty ludnościowe sięgające 80–90%. Przykładowo w latach 1710–1711 w Gibach zmarło 247 osób, a pozostało 12, w Zelwie zmarło 86, a pozostało 9.

W ostatniej ćwierci XVII wieku, powstały na wyspie Wigry zakon kamedułów przejął na podstawie sfabrykowanych dokumentów w swe posiadanie Puszczę Przełomską, jednocześnie zakonnicy starali się podporządkować sobie osoczników, co pociągnęło za sobą liczne spory i sądy. W wyniku trwających ponad sześćdziesiąt lat sporów i działań komisji granicznych kameduli utracili większość spornych obszarów puszczy i część wsi, które włączono do ekonomii grodzieńskiej. Do władcy powróciły min. jeziora Serwy, Heret i Morze. W celu lepszej ochrony Puszczy Przełomskiej założono 7 nowych wsi osockich, w tym Szerszniów Las (Serski Las), zaś w Gibach ok. 1764 roku było 29 osoczników gospodarujących na 11 włókach gruntu. Za panowania ostatniego króla Stanisława Augusta powstały kolejne wsie. Obok Rudy Frącki, na drugim brzegu Czarnej Hańczy powstaje wieś Głęboki Bród (ok. 1772 roku), przy drodze z Wysokiego Mostu do Gib – obok jez. Pogorzelec Biały ok. 1775 roku założono folwark Krasna Dąbrowa. Dokument z 1781 roku wymieniał wsie: Wysoki Most, Macharce, Budwieć i Stanowisko, a ok. 1790 roku powstał folwark Karolin. Z 1789 roku mamy informacje o wsi Pomorze, która liczyła 3 domy i 14 mieszkańców. W latach 80. XVIII wieku pojawili się Filiponi (Starowierzy), którzy ok. 1791 roku założyli Białąrzeczkę, a rok później Pogorzelec Biały. W ten sposób ukształtowała się zasadnicza sieć osadnicza gminy Giby, która nieznacznie poszerzona w następnych dwu wiekach funkcjonuje współcześnie.